Kerktoren blijft silhouet Zeeland bepalen

zie ook: Zeeland driestromenland qua kerksluitingen

door Wim Staat
NIEUW- EN SINT JOOSLAND –  Zeeland gaat voorzichtig om met kerken die aan de eredienst worden onttrokken. Veertig procent van de gebouwen die sloten tussen 1 januari 2001 en 1 juli 2019 kreeg of krijgt een woonbestemming.

Rijk roomse kerk Graauw. In het dorp wordt met man en macht geprobeerd dit juweel te behouden

Slopen is er bijna niet bij en als het toch tot afbraak komt gaat het vrijwel nooit om gebouwen die beeldbepalend zijn voor het aanzicht van een stad of dorp. Wanneer de slopershamer er toch aan te pas komt, dan blijft de toren staan. Het bekendste voorbeeld hiervan is de rooms-katholieke  Sint Willibrorduskerk in Terneuzen. Van koor en schip resten alleen de contouren in het plaveisel, maar de toren is nog altijd bepalend voor het plaatselijke silhouet.

Kapper in kerk Axel

De Oostkerk in Middelburg (Protestantse Gemeente) is ongetwijfeld het monumentaalste gebouw dat sinds 2017 in Zeeland aan de eredienst is onttrokken. Het kreeg een culturele bestemming, waar zelfs kerkleden, ondanks het verdriet over deze ontwikkelingen, vrede mee kunnen hebben. Een ander  afgestoten monumentaal bedehuis is de rooms-katholieke Maria Hemelvaartskerk in Sas van Gent. Dit gebouw, vanwege de bouwer meestal aangeduid als Cuyperskerk, is van de ondergang gered. De geestelijkheid maakte er plaats voor kooplieden, want het gebouw dient nu als versmarkt, restaurant, bierbrouwerij en koffiebar annex -branderij. Hoewel er nergens in het voormalige vestingdorp meer diensten worden gehouden, blijft de kerktoren bepalend voor het aanzien van Sas van Gent.

Willibrordustoren Terneuzzen

Gemeenten hebben oog voor het thema kerksluiting. Zo pakte Sluis uit met een doorwrochte kerkenvisie. Die vormde mede een pleidooi voor het behoud van beeldbepalende bedehuizen. Andere gemeente in Zeeland zullen het voorbeeld van volgen.

In de praktijk is het onbestaanbaar dat mooie kerken tegen de vlakte gaan. Zo kreeg de 17^e eeuwse zaalkerk van Retranchement de bestemming dorpshuis. Je kunt er ook zo weer diensten in houden, want de inrichting bleef op hoofdlijnen ongewijzigd. Dat laatste geldt ook voor Sint Anna ter Muiden. Het uiterst sfeervolle kerkje aldaar met de kolossale toren, is aangekocht door BOEI,  stichting voor het restaureren en herbestemmen van  cultureel erfgoed.

Voormalige kerk Zonnemaire

Het aantal voor de christelijke eredienst in gebruik zijnde kerkgebouwen in Zeeland nam tussen 1 januari 2001 en 1 juli  2019 met 16,6 procent af van 334 naar  281. Als kerkgebouwen zijn in deze berekening alleen panden betrokken welke als hoofdbestemming hebben het houden van christelijke erediensten.
Niet ingegrepen zijn gebouwen waarin wel diensten worden gehouden, maar die een andere hoofdfunctie hebben. Dit geldt in het bijzonder dorpshuizen en verenigingsgebouwen.
Diverse gesloopte kerkgebouwen maakten plaats voor nieuwbouw. Dat heeft dus geen invloed op het totale aantal kerkgebouwen. Intussen kwamen er in de onderzoekperiode ook vijf bedehuizen bij door kerkscheuringen. Die drukken dus het aantal sluitingen.

Zeeland telt per 1 juli 2019 392 panden die als kerkgebouw dienst doen of deden. Daarvan zijn er 280 in gebruik.

Veertien kerkloze plaatsen

Zuidzande: eerste kerkloze dorp

Zuidzande werd in 1966 het eerste dorp, waar geen kerkdiensten meer worden gehouden. Intussen zijn er in Zeeland veertien dorpen en gehuchten zonder bedehuis. Die liggen op één na in Zeeuw-Vlaanderen. Geersdijk is boven de Westerschelde het eerste dorp waar niet meer wordt gepreekt. Het gaat in Zeeuws-Vlaanderen behalve het genoemde Zuidzande om de dorpen Eede, Graauw, Hoofdplaat, Ossenisse, Retranchement, Sas van Gent, Terhole, Westdorpe en Zandstraat, de gehuchten Spui en Slijkstraat en het stadje Sint Anna ter Muiden (circa 40 inwoners).

Bestemming voor eredienst gesloten kerken 1-1-2001-1-7-2019

Herbestemming door nieuwbouw vervangen gebouwen 2001-1-7-2019

Bestemming voor 2000 gesloten en nog bestaande kerkgebouwen

Afkortingen kerkgenootschappen

Ang Anglicaanse Kerk
Bap Baptistengemeente
Doop Doopgsgezinde Gemeente
GKv Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt
GG Gereformeerde Gemeenten
GGiN Gereformeerde Gemeenten in Nederland
CGK Christelijke Gereformeerde Kerken
Ev Evangeliegemeente
HAG Het Apostolisch Genootschap
HAZG Hersteld Apostolische Zendingsgemeente
HHK Hersteld Hervormde Kerk
Jeh Jehova’s Getuigen
Kopt Koptisch Orthodoxe Kerk
LDH Leger des Heils
Mes Messiaanse Gemeente
Mis Mission to Seafarers
Mor De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen
NAK Nieuw-Apostolische Kerk
NPB Nederlandse Protestantenbond
OGG (Oud Gereformeerde Gemeenten)
OKK Oud Katholieke Kerk
Pin Pinkstergemeente
PKN Protestantse Kerk in Nederland
RKK Rooms Katholieke Kerk
TK Toeristenkerk RKK
VEG Vrije Evangelische Gemeente
VVEG Vrije Evangelische Gemeente buiten verband
VHG Vrije Hervormde Gemeente
Ver Vergadering van Gelovigen
VOGG Oud Gereformeerde Gemeente
Wes Westerkerk Goes. Particulier bezit. Diensten GG voor asielzoekers
Zev Kerkgenootschap der Zevende-dags Adventisten