Vieren zonder gemeentezang

Omdat gemeentezang zo verweven is met de eredienst en de manier waarop wij vieren roepen de coronamaatregelen vanzelfsprekend vragen op. Niet alleen een praktische vraag als ‘Wat zijn alternatieven voor gemeentezang?’, maar ook vragen van fundamentele aard.

Het protocol voor kerkdiensten geeft aan dat gemeentezang vooralsnog helaas niet mogelijk is. Zingen lijkt een bron van besmetting met en verspreiding van het coronavirus te zijn. Omdat gemeentezang zo verweven is met de eredienst en de manier waarop wij vieren roept deze maatregel vanzelfsprekend vragen op. Niet alleen een praktische vraag als ‘Wat zijn alternatieven voor gemeentezang?’, maar ook vragen van fundamentele aard: Wat is liturgie en wat is de betekenis van gemeentezang daarin?

Niet samen kunnen zingen is een gemis

Gemeentezang is van oudsher sterk verbonden met de protestantse liturgische praktijk. Daar is ook veel voor te zeggen vanuit de levende ontmoeting tussen God en mensen die daar plaatsvindt. Met ons zingen loven, belijden, bidden, danken en klagen we. Door deze collectieve uiting ervaren we ook de onderlinge gemeenschap en worden we boven onszelf uitgetild. We kunnen onze emoties ermee uiten en we worden er door geraakt. Ook al hebben de andere elementen in een kerkdienst ons soms onberoerd gelaten, het samen gezongen hebben maakt dan toch veel goed. Het niet samen kunnen zingen in een viering zal door velen dan ook als een groot gemis worden ervaren. Het is goed om dit in de communicatie naar de gemeente te benoemen en erkennen.

Alternatieven voor gemeentezang

Tegelijkertijd is het goed om te beseffen dat ons vieren niet staat of valt met gemeentezang en dat er andere mogelijkheden zijn om de gemeente – fysiek en online, verzameld en verspreid – bij de eredienst te betrekken.

De werkgroep Eredienst van de Protestantse Kerk suggereert onderstaande alternatieven. Ze voldoen aan het criterium ‘van, met en namens de gemeente’.

1 ‘De stilte zingt u toe, o Here´(Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk, Ps. 65). Stilte kan een drager zijn van een wereld van geluiden, emoties, lofzang, meditatie en verbondenheid. De ontdekking van de rijkdom van de stilte als liturgisch element kan als rijke inspiratiebron worden (her)ontdekt.

2 Waar zingen een verhoogd risico vormt, kan spreken een veilig alternatief zijn. Er zijn veel liturgische elementen waarin de gemeente sprekend kan deelnemen in responsies, gebedsintenties en groepsgebed, Onze hulp, gebed bij de opening van de Schriften, lezingen, gedicht, welkom. Hoe meer gemeenteleden actief betrokken worden hoe groter de betrokkenheid van de gemeente als geheel.

3 Liedteksten worden uitgesproken, bijvoorbeeld in responsie tussen de ene groep kerkgangers en de andere groep uit te spreken. Bij coupletten van 4 regels kunt u een groep het hele couplet laten uitspreken, bij langere coupletten kunt u het couplet in stukken delen. De gelijkmatige snelheid van het uitspreken van de teksten wordt gegarandeerd als iemand de tekst die op de beamer verschijnt aanwijst met een cursor of lampje. Onder het opzeggen kunnen heel zacht akkoorden van de melodie worden gespeeld. Ook kan de organist het lied inzetten met een voorspel, de gemeente laten spreken en afsluiten met een naspel.

4 Een zanger(es) of een zang-/muziekgroepje vervult vanuit en namens de gemeente – mogelijk per zondag in een andere samenstelling – de dienst van het lied.

5 Muzikale vertolkingen van liederen hebben een eigen, meditatieve werking. Dit kan gedaan worden door de dienstdoende organist of pianist van de gemeente, maar ook door gemeenteleden die een instrument (gitaar, viool, harp, blaasinstrument etc.) bespelen. Deze muzikale vorm kan zeer laagdrempelig zijn en tegelijk vol impact: een kind dat een eenvoudig bekend lied speelt op een onbegeleide blokfluit, roept het lied in de harten van de gemeenteleden wakker. Zo’n inbreng kan ook worden begeleid op piano of keyboard.

6 Een gemeentelid vertelt in een vooraf opgenomen filmpje of live in de dienst iets over een lied dat voor hem of haar van betekenis is en vervolgens wordt dit lied in de dienst door de organist of andere muzikale begeleiding gespeeld en/of gezongen of via een bestaande opname via de beamer en online vertoond

7 Liedteksten worden als gedicht uitgesproken, door gemeenteleden, bij voorkeur vanuit de eigen zitplaatsen. Ook gedichten, bijvoorbeeld uit het Liedboek, kunnen op deze manier tot klinken komen.

Wat is liturgie en de betekenis van gemeentezang daarin?

In het boekje ‘Tot Gods eer’ reikt hoogleraar liturgiewetenschap Marcel Barnard een aantal theologische noties aan die fundamenteel zijn voor de protestantse liturgie.

Liturgie is de levende ontmoeting tussen God en zijn gemeente en heeft daarom principieel het karakter van woord en antwoord. Dat ‘antwoord’ moet niet alleen verstaan worden als gesproken (responsie, gebed, geloofsbelijdenis, getuigenis) en gezongen woorden, maar krijgt ook gestalte in liturgische handelingen als musiceren, bewegen (zitten, staan, knielen, de handen heffen), een kaars aansteken etc. Met andere woorden, gemeentezang is dus niet de enige manier waarop de gemeente antwoordt op het Woord dat van Godswege tot haar komt.

De eredienst wijdt de gemeente in de geheimen van het heil in Christus in en is daarmee ‘mystagogisch’ van aard. In de protestantse traditie heeft zich dit vertaald in nadruk op het lerende aspect van de liturgie, met name tot uitdrukking gebracht in de verkondiging. Dit leren van de gemeente hoeft zich niet te beperken tot het luisteren naar een preek, maar kan ook vorm krijgen in ervaringen van schoonheid (bijvoorbeeld door het luisteren naar muziek) en in momenten van stilte. Dit soort ervaringen kunnen zowel in een fysieke als online viering tot hun recht komen en verbondenheid tussen de verzamelde en verspreide geloofsgemeenschap creëren.

Een andere theologische notie die fundamenteel is voor de protestantse liturgie is dat deze onder het beslag van de Heilige Geest staat en daarom beweeglijk en dynamisch is. Barnard schrijft daarover: ¨Protestantse liturgie die dienst aan het woord is, is in die zin dus beweging en dynamiek. Hieruit laten zich de reserves verklaren die de reformatoren tegen het te definitief vastleggen van liturgische vormen hadden. Hieruit laat zich ook de grote liturgische diversiteit in de protestantse kerkfamilie verklaren. Telkens zullen we ons de vraag moeten stellen of de vaste vorm van onze liturgieën de beweeglijkheid van het woord nog dient.¨ Dit principe schept ruimte om na te denken over (tijdelijke) vormen van liturgie die niet alleen aansluiten bij de eigen liturgische traditie van de gemeente, maar die ook rekening houden met de bijzondere omstandigheden waarin wij nu en in de komende tijd kunnen vieren. Een ander perspectief op deze noodgedwongen situatie is daarnaast dat deze ook ruimte schept voor fundamentele bezinning op de liturgische praktijk zoals we die tot nu toe gewoon waren.

Bron: Protestantsekerk.nl; foto: Unsplash