door ds Marjo Wisse
predikant van PG Het Vierhuis en voorzitter van de classis Delta

’s HEER ARENDSKERKE – Mensen leven in verscheidene kringen. Er is de kring van het gezin en de familie. Maar er zijn ook de kringen van opleiding en professie, van vrijetijdsbesteding, verenigingsleven, kerk en noem maar op… In de loop van ons leven vervullen wij mensen ook allerlei rollen. We zijn kind, en kunnen partner, ouder, grootouder worden. We hebben onze rol in onze professionele arbeid en in ons vrijwilligerswerk. We zijn collega, vriend, stad- of dorpsgenoot. We kunnen mantelzorger zijn en sporter en ons verdienstelijk maken op allerlei culturele terreinen. Te veel mogelijkheden om allemaal op te noemen. En in al die kringen en rollen kunnen we voor elkaar van betekenis zijn, vaak meer dan we ons in de drukte van het dagelijkse leven realiseren.

Aan ieder mensenleven komt ook een keer een einde. Er komt een tijd waarop mensen afscheid moeten nemen van elkaar. Vroeger lag de manier waarop dit gebeurde veelal vast. Er waren zowel in de kerken als daarbuiten gekende en vertrouwde rituelen waarmee afscheid werd genomen van overledenen. Aan de ene kant gaf dat houvast. In een moeilijke tijd kon men zich verlaten op vaste gebruiken. Maar die vaste gebruiken werden soms ook ervaren als beklemmend. Dat er de laatste jaren steeds meer ruimte is gekomen om het afscheid van onze overledenen op persoonlijke wijze inhoud te geven, wordt door velen als verbetering ervaren.

Coronatijd

In de coronatijd werden we gedwongen in zeer kleine kring afscheid te nemen van onze overledenen: een minimaal aantal aanwezigen, afstand houden, geen fysiek contact. Dat was moeilijk en heeft wonden geslagen. Het afscheid niet daadwerkelijk kunnen delen met wie je lief zijn maakt eenzaam. En voor degenen die niet bij het afscheid aanwezig konden zijn, was het moeilijk om echt te beseffen dat  de overledene er niet meer is. Toch hebben sommigen de intimiteit van het afscheid in kleine kring ook als positief ervaren. In je verdriet je kunnen terugtrekken in de geborgenheid van de kring van vertrouwden werd als een groot goed ervaren. Je hoefde je voor niemand groot te houden.

foto iStock

Nu, in de tijd na corona, zien we dat vele uitvaarten nog steeds plaats vinden in besloten kring. Dat gebeurt nu vaker dan voorheen. Uiteraard staat het mensen vrij deze keuze te maken. Wel hoor ik in pastorale contacten over de ontreddering en het verdriet van hen die misschien niet tot de kring van intimi behoorden, maar die wel in andere verbanden zich verbonden wisten met de overledene. Mensen leven immers in meer kringen dan die van de naaste familie. En zij zijn buiten de kring van hun naasten dikwijls ook van (grote) betekenis voor anderen, soms zonder dat zelf te beseffen. Denk aan een docent die op enig moment een leerling door een goed advies een zetje in de goede richting gaf. Of aan een buurvrouw bij wie de deur altijd gastvrij open stond voor wie even aandacht nodig hadden. Of een winkelier die voor ieder die zijn zaak binnenliep een vriendelijk woord of een luisterend oor had.

Essentiële voorwaarde

Ritueel afscheid kunnen nemen is een essentiële voorwaarde om de realiteit van de dood van een naaste te beseffen en te verwerken. Wanneer het afscheid enkel in besloten kring plaatsvindt,  wordt aan anderen, die ook deel waren van het leven van de overledene en voor wie de overledene misschien van grote betekenis is geweest, de mogelijkheid ontnomen om het overlijden een plaats te geven en goed afscheid te kunnen nemen. Tegelijkertijd ontnemen de naasten bij afscheid in besloten kring zichzelf de kans om die anderen, voor wie de overledene ook van betekenis is geweest, te ontmoeten en in hun verhalen en herinneringen over de overledene te delen. En dat laatste kan weldadiger zijn dan mensen soms denken en verwachten.

Er zijn tegenwoordig tal van mogelijkheden om afscheid ritueel vorm te geven. Het is mogelijk om daarbij zowel tegemoet te komen aan het verlangen naar intimiteit als de behoefte tot afscheid in grotere kring. Denk bijvoorbeeld aan de combinatie van een openbare kerkdienst/bijeenkomst met daarna afscheid op begraafplaats of crematorium in intieme kring. Of een openbare gelegenheid tot afscheid nemen en condoleance met daarna een bijeenkomst in besloten kring. Creatieve mogelijkheden zijn er vele om zowel recht te doen aan het verlangen naar intimiteit als de behoefte aan openheid naar de bredere verbanden waarin een mens heeft geleefd.

Collega’s

Een vader vertelde me ooit dat hij samen met de begrafenisondernemer zijn jong gestorven dochtertje naar de begraafplaats bracht. Zijn vrouw en hij hadden dat zo besloten. Hij wilde het alleen doen en er verder niemand bij hebben. Op de begraafplaats wachtten twee collega’s hem op. ‘Je dacht toch niet dat we je deze gang alleen lieten maken’ zeiden ze. Hij kon het verhaal nooit zonder ontroering vertellen.

Mensen hebben elkaar nodig.