door Willem Staat

Twee keer stond ik op de puinhopen van wat eens een dorpskerk was. De ene keer in het zuidwesten van het land (Hoek) en de andere keer in het noordoosten (Nes op Ameland). In beide gevallen kwam het tot herbouw, omdat de bedehuizen goed verzekerd waren.

Dominee Arie van der Maas wijst naar de plek waar het orgel hing

,,En daar hing het orgel”, sprak classispredikant dominee Arie van der Maas toen hij mij rondleidde over het terrein van het op 1 januari 2015 verwoeste bedehuis van de Protestantse gemeente in Hoek. Van der Maas diende daar toen als gemeentepredikant.
Tsja, van het orgel was niets meer te ontwaren. Het enige dat herkenbaar uit de puinhopen tevoorschijn kwam was de Bijbel, die op de avondmaalstafel lag. Dat zagen de kerkleden in Hoek als een bemoedigend teken. En inderdaad, de kerk zou herrijzen.
In Nes gaf koster Theo Kiewiet me een rondleiding door het geblakerde casco van de Sint Clemenskerk. Die brandde 5 februari 2013 af. Ruim een week daarvoor woonden mijn vrouw en ik daar de jaarlijkse Amelandse oecumenische dienst bij. We zongen liederen, ondersteund door het kortelings daarvoor gerestaureerde orgel. De lezer raadt het al: niks van over.

Ik moest aan deze dingen denken bij het lezen van het april-bulletin van de Stichting Oude Zeeuwse Kerken. Historicus G. (Gerard) J. Lepoeter uit Kapelle pakt daarin uit met een boeiend verhaal over kerkbranden door de eeuwen heen in Zeeland. Het inferno dat 15 april 2019 de Notre Dame trof was mede aanleiding voor het schrijven van die bijdrage.

Deel poster RCE

Poster

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed publiceerde in 2019 de poster ‘Brandveiligheid in kerken: bewust worden-zijn-doen in vijf stappen’. Daarop is te zien dat er in de periode 2009-2019 maar liefst 430 kerken en kloosters in ons land door brand werden getroffen. In elf gevallen, gemiddeld dus één per jaar, brandt het gebouw (vrijwel) volledig af en is de schade groter dan een miljoen euro. In 27 gevallen lag die tussen de 50.000 en een miljoen euro. Dat zijn alarmerende getallen en bedragen.

Oorzaken

De volgende oorzaken worden genoemd:
-blikseminslag;
-het ondeskundig uitbreiden van de elektrische installatie;
-oververhitting van aan elkaar gekoppelde verlengsnoeren;
-kortsluiting door knagend ongedierte;
-inductieschade aan de elektrische installatie door blikseminslag;
– vlambogen (niet goed aaneengesloten bedrading);
-storing elektrische installatie door geen of ondeskundig onderhoud;
-brandgevaarlijke werkzaamheden als slijpen, snijden, lassen, boren, verf afbranden, solderen, en open vuur bij dakdekken met bitumen;
-ontbrekend onderhoud aan technische installaties;
-ontbrekend onderhoud aan keukenapparatuur zoals het tijdig vervangen van vetfilters;
-gebruik en opslag van brandversnellers zoals wasbenzine, terpentine en spiritus;
-gebruik van verlengsnoeren, stekkerdozen en haspels;
-roken
-wensballon en vuurwerk;
-vandalisme en baldadigheid en
-brandstichting.

Klik hier voor stappenplan brandveiligheid van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Gerard Lepoeter beschrijft in het SOZK-bulletin een groot aantal branden in Zeeuwse kerken vanaf de 16^e eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog. Hieronder een samenvattinkje:

Baarland

1 Baarland, Sint Maartenskerk
Datum brand: 24 juni 1533
Oorzaak: Blikseminslag
Bijzonderheid: ook een deel van het dorp werd in de as gelegd. Het huidige bedehuis steekt qua omvang iel af tegen oorspronkelijke kolossale driehallenkerk.

Gapinge

2 Dorpskerken Walcheren
Datum branden: 1572/3
Oorzaak: Plunderingen door geuzen die rondtrekken over Walcheren tijdens het Beleg van Middelburg Ook Spaanse troepen maakten zich hier schuldig aan.
Bijzonderheid: alleen de dorpskerk van Gapinge bleef gespaard. De bedehuizen van Buttinge, Brigdamme, Mariekerke, Poppekerke, Sint Janskerke, Boudewijnskerke en Schellach gingen hierdoor verloren. Diverse van deze gebouwen bleven nog lang als ruïne staan.

Oud-Vossemeer

3 Dorpskerken Tholen
Datum branden: 1576
Oorzaak: Staats leger steekt kerken van Oud-Vossemeer, Poortvliet, Westkerke en Schakerloo in brand.
Bijzonderheid: Kerken van Westkerke en Schakerloo verdwijnen geheel. De andere in de as gelegde bedehuizen zijn herbouwd.

Waarde

4 Waarde, Onze Lieve Vrouwekerk
Datum brand: 10 april 1589
Oorzaak: blikseminslag
Bijzonderheid: Van de driebeukige kerk is alleen de zuidelijke weer opgebouwd waardoor de toren terzijde van het gebouw kwam te staan.

Goes

5 Goes, Grote of Maria Magdalenakerk
Datum brand: 11 september 1618
Oorzaak: onvoorzichtigheid dakdekker/loodgieter
Bijzonderheid: De kerk werd hoger herbouwd, maar de ingestorte toren kwam niet terug. Wel is toen de huidige vieringtoren aangebracht.

Veere

6 Veere, Grote Kerk
Datum brand: 25 mei 1686
Oorzaak: onvoorzichtigheid schaliedekkers en loodgieters
Bijzonderheid: stadspoorten blijven een paar dagen dicht om te voorkomen dat dieven er vandoor gaan met ijzer, lood en ander materiaal van de puinhopen. Kerk werd slechts deels hersteld.

Kerk Westkapelle. Hermanus Petrus Schouten collectie Rijksmuseum

7 Westkapelle, Hervormde kerk
Datum brand: 14 maart 1831
Oorzaak: Kustlicht op de toren vat vlam.
Bijzonderheid: De toren blijft vrijwel onbeschadigd maar het vuur slaat door de harde wind over naar de kerk die uitbrandt. Herbouw blijft uit, maar de vuurtoren blijft staan als een landschapskompas.

8 Zierikzee, Sint Lievenmonsterkerk
Datum brand: 6-7 oktober 1832
Oorzaak: 1) Mogelijk een onafgedekte vuurpot die dakdekkers op 5 oktober achterlieten. 2) Mogelijk zijn de kaarsen op 6 oktober niet goed gedoofd na een bijeenkomst in de ruimte achter het orgel. 3)
Een gerucht wilde dat katholieken de kerk in brand staken.
Bijzonderheid: De toren bleef onbeschadigd. De 102 meter lange en 37 meter brede kerk werd totaal verwoest, inclusief het uit 1770 daterende Bätz-orgel. Na sloop van de ruïne verrees de huidige Nieuwe Kerk.

Domburg

9 Domburg, Hervormde kerk
Datum brand: 11 oktober 1848
Oorzaak: Blikseminslag tijdens storm
Bijzonderheid: de toren viel in de kerk die mede daardoor totaal werd verwoest. Door de brand gingen ook de meeste in de kerk opgeslagen aan de godin Nehalennia gewijde votiefstenen verloren.

Vlissingen

10 Vlissingen, Sint Jacobskerk
Datum brand: 5 september 1911
Oorzaak: soldeerwerk loodgieter
Bijzonderheid: Hoewel snel alarm is geslagen brandde de kerk binnen een uur af, mede doordat de toren in het schip viel. Volledig herbouwd.

Burgh

11 Burgh, Hervormde Kerk
Datum brand:25 september 1924
Oorzaak: loodgieterswerk
Bijzonderheid: De kerk brandde uit, maar is luisterrijk herbouwd omdat deze goed was verzekerd. Verloren gegaan raam van alle steden die stemrecht hadden in de Staten van Zeeland is in 1990 vervangen door een kopie.

Yerseke

12 Yerseke, Hervormde Kerk
Datum brand: 16 mei 1940
Oorzaak: Artilleriebeschieting vanaf Franse schepen naar oprukkende Duitse troepen
Bijzonderheid: De verwoeste kerk is na herstel in 1948 weer in gebruik genomen. De toren kwam niet terug.

Koorkerk

13 Middelburg, Koor- en Nieuw Kerk
Datum brand: 17 mei 1940
Oorzaak: Oorlogshandelingen van Duitse en Franse zijde.
Bijzonderheid: Bij de verwoestende branden gingen in Middelburg 600 panden verloren. De Abdijkerken werden hersteld.

Willibrordusbasiliek in Hulst

14 Hulst, Toren Willibrordusbasiliek
Datum brand: 18 september 1944
Oorzaak: Poolse bevrijders die schoten op Duitsers die de toren als uitkijkpost benutten.
Bijzonderheid: de torenspits kreeg bij het herstel een modern aanzien.

Hergebruik

Het bulletin bevat behalve bovengenoemde bijdrage een bespreking van het boek ‘Kerkgebouwen. 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik van appartement tot zorgcomplex’. Het artikel is geschreven door de gewezen Zierikzeese stadsarchivaris Huib Uil. Hij pleit er voor om bij het vraagstuk van herbestemming vooral te streven naar ‘het bewaren en bewaken van kerkgebouwen in hun traditionele vorm.’ Tenslotte schrijft Kees de Jonge over de restauratie van de Gasthuiskerk in Middelburg.

Donateurschap

U kunt de Stichting Oude Zeeuwse Kerken steunen door donateur te worden, zodat oude kerken in het dorps- en stadsbeeld behouden blijven. Steun aan de SOZK in de vorm van bijdragen en giften is voor particulieren voor 125 procent fiscaal aftrekbaar. Voor bedrijven geldt zelfs een tarief van 150 procent.

Aanmelden kan via de website www.zeeuwsekerken.nl of via het adres Stichting Oude Zeeuwse Kerken Herenstraat 22 4331JT Middelburg.