(Verslag 11 mei Ringavond ‘Veilige Gemeente’ te Wolphaartsdijk)

Aanwezig: 32 ambtsdragers uit 16 gemeenten (van de 30).

Welkom en opening

Bart van Noord heet iedereen welkom en gaat dan voor in gebed. ‘Veilige gemeente’ gaat over: elkaar een veilig thuis en een luisterend oor bieden, een betrouwbare herder zijn, baken, anker, erkenning, houvast.

Grensoverschrijdend gedrag is in het nieuws. Recent hebben we de affaire Johan Derksen meegemaakt. Andere mensen worden tot een object gemaakt, er wordt om gelachen met grote impact op de slachtoffers. Zij ervaren een blokkade om hun ervaring te delen. Het is een misverstand te denken dat dit in de kerken niet voorkomt.

Bijdrage ds. Arie van der Maas

Classispredikant Arie van der Maas begint zijn bijdrage met de laatste woorden van het Matteus-evangelie: ‘Ga dan op weg, maak alle volken tot mijn leerlingen.’ Het woord ‘leerling’ duidt op de houding van de gelovige. In het onderwijs is bekend dat veiligheid de basisvoorwaarde is om te kunnen leren. Veiligheid in de groep is erg belangrijk om jezelf te ontwikkelen, ook in het geloof.

De kerkelijke gemeente wil een gemeenschap van leerlingen zijn. Dus moet het veilig zijn. Veiligheid is hét thema van de laatste jaren. De #metoo-beweging zorgde voor aandacht voor ervaringen van vrouwen maar ook van mannen die grensoverschrijdend gedrag hebben ervaren en daardoor beschadigd zijn geraakt. Ook de kerken moeten hier iets mee. Vanuit de wezenlijke inhoud van het geloof moeten we hier aandacht aan willen geven.

Er zijn twee Bijbelverhalen die ons daarbij kunnen helpen. Als God de kinderen Israëls uit Egypte bevrijdt, weg uit slavernij, onderdrukking en onveiligheid dan laat Hij daarmee zien: de mens is geschapen om in vrijheid te leven. Jezus gaat ook steeds zo met mensen om. Denk aan het verhaal van de overspelige vrouw. Er ontstaat een onveilige situatie rond een vrouw, over wie iedereen een oordeel heeft. En Jezus schreef in het zand en zegt: ‘Wie zonder zonde is…’

De kerkenraad heeft een belangrijke taak in het scheppen van een veilig klimaat in de gemeente.

De synode adviseert gemeenten om hieraan te werken door:

– met aandacht vrijwilligers te selecteren. Juist omdat er zo weinig mensen zijn, kan er ‘slordig’ geselecteerd worden. Blijf alert.

– het hanteren van een gedragscode. Spreek ter plaatse in je eigen gemeente af welk gedrag wel en niet wordt geaccepteerd. Onderteken die code, zet een formele stap. Voorbeelden ervan zijn te vinden op de website van de PKN.

– het aanstellen van gekwalificeerde vertrouwenspersonen (hierna: VP’s), bij voorkeur een man en een vrouw. In ons geval zijn er twee VP’s (man en vrouw) beschikbaar voor de hele Ring de Bevelanden.

– VOG’s van elke ambtsdrager (en vrijwilliger) te vragen. Dit wordt verplicht en geldt in ieder geval voor ambtsdragers en vrijwilligers die werkzaam zijn met mensen in kwetsbare relaties in de gemeente.

Het lijstje hierboven is geen afvinklijstje, het is een aanzet voor een gesprek binnen de kerkenraad en daarna in de gemeente. De VP’s kunnen meedenken met de kerkenraad hoe je dat gesprek voert.

Veilige gemeente gaat ook over macht en machtsrelaties. In het The Voice of Hollanddebacle was het meest ontluisterend dat de hoogste baas, John de Mol, zich niet bewust was hoe het werkt met machtsrelaties. Dat is in de kerk ook een valkuil. Hiërarchie en formele macht kennen we niet of nauwelijks. Toch is er in bepaalde situaties sprake van een machtsrelatie.

Maar er is ook Iemand anders. Die paal en perk stelt aan het overschrijden van grenzen. Hij zegt in hetzelfde gedeelte in Matteüs: ‘Mij is alle macht gegeven in de hemel en op aarde.’ Aan Hem, aan Jezus en niet aan enig ander mensenkind. Dat begrenst de macht van mensen.

Bijdrage Anneloes Steglich

Na de bijdrage van Arie van der Maas krijgt Anneloes Steglich het woord. Zij is VP van de Ring Walcheren.

Anneloes: Als protestantse gemeente zijn wij een schuilplaats in de wildernis van het dagelijks leven, een veilige plek voor zinzoekers en twijfelaars. En toch gaat het soms fout. Kerk is mensenwerk. Macht kan lonken, jaloezie, grensoverschrijdend gedrag bestaat. Wat als het fout gaat en de ‘veilige gemeente’ toch niet veilig blijkt? Wat als er sprake is van machtsmisbruik?

Naast maken van beleid moet een VP worden aangesteld. Die voldoende nabij maar ook op afstand staat, en die getraind is. Een ambassadeur van veilig gemeente-zijn, een persoon waar mensen veilig bij terecht kunnen en die meedenkt over wat er moet gebeuren. Grensoverschrijdend gedrag groeit vaak heel sluipend en ontaardt uiteindelijk in intimiteit die het pastoraat ver te buiten gaat. Catechese kan leiden tot vergaande vriendschap en een-op-een contact. Wie verleidt wie? Zelfs als de ander lijkt uit te nodigen, zelfs dan blijft de catecheet, de pastor, de ambtsdrager verantwoordelijk voor het bewaken van grenzen in de relatie. Als de pastor zelf hulpvrager wordt (bijvoorbeeld in een pastorale relatie), vindt er een omkering plaats die glad ijs kan betekenen.

Niemand wil slachtoffer zijn, daarom blijven ervaringen zo lang verstopt. Het komt niet naar buiten, ‘want ik heb toch zelf ook een aandeel?’ Maar ondertussen is het slachtoffer ziek van de ervaring. Vaak zit het slachtoffer verstrikt in een web, staat onder druk om het geheim te houden. Als omstanders signalen oppikken is moeilijk. Mensen kunnen het zelfs voor zichzelf verborgen houden. Er zijn wel indirecte signalen: als iemand geïsoleerd raakt, als er eenzijdige contacten zijn. Als er vage lichamelijke klachten zijn, ander eetgedrag. Dat geeft een niet-pluisgevoel.

Wat in ieder geval helpt is een klimaat van openheid. Het belangrijkste: erover praten, het feit dat misbruik bestaat openlijk bespreken in de gemeente. Bijvoorbeeld als het in een Bijbeltekst aan de orde is, of in het nieuws. Grijp die gelegenheid aan om er in de gemeente over te praten, het op te nemen in de voorbeden.

Er moeten raadgevers zijn. Zowel van het slachtoffer als van degene die aangeklaagd wordt. Want zo’n situatie werkt enorm verscheurend in de gemeente als het naar buiten komt: iedereen heeft wel een mening over de betrokkenen. De familie bemoeit zich ermee, het raakt aan vriendschappen.

Als er intern aan waarheidsvinding wordt gedaan gaat het mis. Want je bent nooit onpartijdig. Iedereen denkt weleens: hoe kan hij dat nou gedaan hebben, hij is altijd zo recht door zee. Maar iedereen kan dit overkomen. Het is belangrijk om op tijd hulp van buiten te vragen als gemeente. Om het signaal neer te leggen bij de VP. En om als het nodig is begeleiding van de visitatie te vragen of van het Landelijk Meldpunt SMPR (Seksueel Misbruik in Pastorale Relaties).

Wat doet een VP als er een klacht binnenkomt? Als VP probeer je helder te krijgen wat er aan de hand is. Als er een levensbedreigende situatie is of er is sprake van een minderjarige, dan moet de weg gegaan worden van officiële aangifte, politie en Veilig Thuis.

Maar er zijn veel grijze gebieden. Als niet direct ingrijpen vereist is, dan moet de VP vooral eerst helder maken wat de melding is. Hij of zij gaat in gesprek met het slachtoffer. Eerste taak: goed luisteren. Van de gesprekken verslag maken. Vervolgens is het belangrijk om voorlichting te geven over de mogelijkheden: aangifte doen, of de weg van het kerkelijke opzicht doorlopen. Bij waarheidsvinding moet je kunnen bewijzen, procedures en zittingen duren lange tijd en dat is een ontzettend zware weg, met als gevolg enorme herbeleving.

Als VP sta je dan naast het slachtoffer. Je biedt een luisterend oor, maar je bent niet de hulpverlener. Je kunt wel verwijzen en adviseren inzake hulpverlening. Daarom is training nodig, om de sociale kaart en de (kerkelijke) juridische weg te kennen. De rol van kerkenraad is heel beperkt. Je kunt dus niet aan waarheidsvinding doen. Maar het zijn wel je gemeenteleden. Het geeft onrust in je gemeente. De kerkenraad zal goed moeten afwegen wat er gedeeld wordt met de gemeente, om te voorkomen dat mensen onder druk gezet worden. Alertheid van de kerkenraad is heel belangrijk, en ook de bereidheid zich daarbij laten begeleiden.

Je hoopt als VP dat je nooit nodig zal zijn. Het gebeurt gelukkig ook niet iedere dag. Maar het komt helaas wel voor. Elk jaar gebeurt het wel een aantal keer dat het landelijk meldpunt aan de slag moet. Laten we proberen te voorkomen dat het zover komt door er zo snel mogelijk bij te zijn.

Groepsbespreking

De aanwezigen bespreken in vier groepen het gehoorde. Daarna worden de vragen beantwoord door Arie van der Maas en Anneloes Steglich.

1. Wat is nu eigenlijk precies grensoverschrijdend gedrag?

Anneloes: Ik sprak een diaken die belaagd was door een gemeentelid. Hij had in haar ogen van alles niet goed gedaan. Hij zei: ,,Ik kan niet meer het avondmaal uitdelen, ik ben zo bang voor deze dame.” Is dat grensoverschrijdend gedrag? Ja, als iemand bang wordt gemaakt door een ander, zich ondergeschikt voelt. Dat kan met seksueel misbruik te maken hebben, daarin is de mens heel kwetsbaar. Maar dat hoeft dus niet. Ook manipulatie, oplichting, afpersing komen voor. Is dat altijd iets voor de VP? Dat hangt af van de situatie, maar kan zeker met de VP verkend worden. Als het op te lossen is in de eigen gemeente dan is dat goed, maar kan dat niet, dan ga je kijken waar hulp nodig is.

Het gaat om de erkenning van wat iemand ervaart, dat daar recht aan wordt gedaan. Dat de persoon in kwestie weet: ze nemen mijn ervaring serieus. De persoon in kwestie ervaart het als grensoverschrijdend gedrag. Dat is bepalend.

Arie: hier is de VP heel erg belangrijk. Hij of zij moet als eerste in gesprek gaan, verkennen wat er aan de hand is. Objectivering. Respectvol luisteren. De VP is onafhankelijk.

2. Hoe staat de VP in verhouding tot het college van opzicht?

Iemand zoekt contact met de VP. De VP denkt met hem of haar mee. Gaat niet de bemiddelende rol vervullen. Ook niet richting college van opzicht als het tot een concrete klacht komt. De VP kan bijvoorbeeld wel met de klaagster mee naar een zitting van het college van opzicht, ter ondersteuning van slachtoffer.

3. Hoe is de verhouding tussen SMPR en VP?

Bij een melding kan de VP voor advies terugvallen op het SMPR. Over de behandeling van meldingen heeft de kerk protocollen. Hierin is ook geregeld wat de rol van de VP is als er een klacht wordt ingediend. Het kan dan zo uitpakken dat de kerkenraad via het SMPR de hulp krijgt van een gemeentebegeleider en daarnaast worden goede afspraken gemaakt tussen de VP van de gemeente en de VP’s die ook het SMPR beschikbaar heeft voor ondersteuning van de klaagster.

4. Hoe voorkom je dat een signaal te snel een officiële klacht wordt, dat het opgewaardeerd wordt in ernst?

Het omgekeerde kan ook: te lang bagatelliseren. Het is belangrijk dat een signaal of een melding zorgvuldig met de VP wordt besproken. In dat contact kan de melder geholpen worden tot een conclusie te komen die klopt met het signaal. Het begint aan de basis. Het is van belang dat er vertrouwen is tussen de VP en de kerkenraad. De VP wordt benoemd door de kerkenraad. Die vertrouwt deze taak toe aan de VP. De kerkenraad moet dan zelf ook iemand met een melding naar de VP sturen.

5. Wat kan de kerkenraad doen om te voorkomen dat er onveilige situaties ontstaan? Hoe creëer je een klimaat van veiligheid in de gemeente?

Arie: Het is niet een kwestie van regelen en afvinken, VOG’s halen en klaar. Het gaat niet om de formele kant, maar om de cultuur erachter. Het gaat erom dat je het er met elkaar al over hebt, wat doe je wel en wat niet. Dat er een aanspreekcultuur heerst. Dat het bespreekbaar is: er zijn bepaalde dingen die we wel of niet doen. Bij ons in huis hangt zo’n poster met daarop: in dit huis doen we dit wel en dat niet. Daar kun je elkaar op aanspreken.

Dat geldt ook voor zaken rond financieel toezicht. Of rondom bestuur. Dat is de reden waarom er een minimaal aantal kerkenraadsleden nodig is. Je bent als kerkenraad verantwoordelijk voor een groep mensen en je hebt te maken met geldstromen en vermogens. Dan moet dat op een zorgvuldige manier gebeuren. De kerkenraden en colleges die die verantwoordelijkheid dragen worden kleiner en de leden doen het langer. Dat werkt machtsmisbruik in de hand.

In aansluiting hierop vertelt ds. Leen de Ronde dat hij in Kruiningen tot zijn verrassing de traditie tegenkwam dat elke kerkenraadsvergadering afgesloten wordt met een censura morum in de vorm van de vraag: ‘Heeft iemand zich tijdens de vergadering aan het gedrag van de ander gestoord?’

Dit leidt tot een reactie uit de zaal: ,,Dan duurt de vergadering nog langer!’’

Introductie VP’s in Ring de Bevelanden

Bart vertelt hoe er in Goes is toegewerkt naar het aanstellen van VP’s. Er is een profielschets gemaakt en er is informeel geworven. Dat leidde tot gesprekken met Jaap de Graaf en Inge van Eck. En tot het besluit van de kerkenraad om beiden te benoemen als VP.

Inge van Eck stelt zichzelf voor: Ze is gepensioneerd, getrouwd en heeft kinderen en kleinkinderen. Ze was tot haar pensionering werkzaam als geestelijk verzorger in Ter Valcke. Dat betekent veiligheid bieden in de laatste levensfase. Daar leerde ze te luisteren met aandacht naar verhalen van verlies, en zingeving etc. Inge kreeg een oecumenische opvoeding, was een tijd kerkenraadslid. Studeerde filosofie en theologie om eigen geloofsvragen te beantwoorden. Als VP moet zij empathisch luisteren naar wat haar werd toevertrouwd. Het slachtoffer wil gehoord en gekend worden als iets schuurt. De VP mag meekijken in het proces van herstel. Zij is van harte bereid om vertrouwenspersoon te zijnvoor de kerken in de Bevelanden.

Sinds 1988 woont Jaap de Graaf in de Zak. Daarvoor werkte hij 4 jaar in Nigeria als tropenarts. Daarna werkte hij 32 jaar als huisarts in Driewegen. Nu is hij gepensioneerd. Hij is getrouwd, heeft 3 kinderen en 5 kleinkinderen. Als huisarts kwam Jaap ook problemen tegen van misbruik. Dat kwam soms pas jaren later naar buiten. Als VP heeft Jaap een andere rol. Het verhaal beluisteren en niet in oplossingen denken, maar naast de persoon staan.

Jaap is al lange tijd in de kerkenraad van DEO actief als voorzitter. Hij besluit zijn verhaal met: ,,Ik geloof dat God aanwezig is in de goede dingen, en niet afwezig is in de slechte dingen.”

Bart van Noord licht nog even de praktische regeling rond de VP’s toe. Er is een  samenwerkingsovereenkomst gemaakt. Elke gemeente kan daar z’n handtekening onder zetten. Op die manier kan meegedaan worden met de regeling die Goes getroffen heeft met de VP’s. Goes doet de administratieve ballast.

De andere gemeenten kunnen aansluiten, na bespreking in de kerkenraad. Het aanstellen van een VP moet in elke gemeente verankerd worden in het beleid en gepubliceerd in het kerkblad met contactgegevens van de VP’s. Alle deelnemers krijgen een info-pakketje over de aanpak via e-mail nagestuurd (en is opvraagbaar bij Bart van Noord bartvannoord@gmail.com)

De avond wordt afgesloten met een avondgebed in de Nicolauskerk. De vertrouwenspersonen ontvangen daarbij de zegen.

DOWNLOAD HIER ‘VERTROUWENSPERSONEN IN DE RING DE BEVELANDEN’